_
_
_
_
_
LUCES

“Hai dous xeitos de ignorancia, a cultura do autoconsumo e o cosmopaletismo”

John Rutherford e Manuel Rivas son investidos hoxe doutores honoris causa pola Universidade da Coruña

Manuel Rivas, á esquerda, e John Rutherford, no aeroporto de Alvedro
Manuel Rivas, á esquerda, e John Rutherford, no aeroporto de Alvedro GABRIEL TIZÓN

John Rutherford (St Albans, Inglaterra, 1941) é o último viaxeiro do voo de Heathrow do martes pasado en desembarcar ou en recoller a maleta. Manuel Rivas (A Coruña, 1957) aparece despois, atravesando ás carreiras os desolados espazos arquitectónicos de Alvedro como se fose perder un avión. Os dous serán investidos hoxe doutores honoris causapola Universidade da Coruña (UDC). O profesor de Oxford, segundo a acta, por ser “un dos máis importantes valedores internacionais da cultura galega”, e o xornalista de Castro-Elviña por ser “o máis senlleiro escritor coruñés vivo e un dos máis polifacéticos e relevantes creadores en lingua galega”. O encontro, xa noite, é na cafetería, non menos erma. Se os da Xeración Nós soñaron unha nación universal percorréndoa en coche de liña, os construtores actuais de Galicia usan bastante as conexións aéreas. De feito, a Rutherford lévalle menos chegar a A Coruña desde Londres que lle levaba a Otero Pedrayo ir de Ourense a Santiago.

Pregunta. Un clásico das preguntas, que se sente cando te designan doutor honoris causa?

Manuel Rivas. Como dicía René Char, “dans mon pays, on dit merci” [“no meu país danse as grazas”]. A primeira sensación é preguntarse que fixen eu, e logo sénteste preso da síndrome da escaleira, tan tópica pero dialecticamente tan interesante: por unha parte agradecemento e por outra un compromiso. Un sempre pensa que o mellor que pode facer está por facer, e isto é como unha mensaxe para que apure. Isto non o vexo como un premio, senón como un compromiso. “Non estamos aquí polo poder e a gloria, senón pola liberdade”, como rezaba a declaración de independencia de Escocia. Miguel Torga dicía que o primeiro compromiso do escritor é escribir, pero que todo o que escribes compromete, e estes son tempos en que comprometerse é facer visible por un intre o que é esencial e non ornamental.

John Rutherford. Se ti non sabes o que fixeches pola cultura galega, menos o vou saber eu. Sorprendeume porque non o esperaba. O anterior doutor honoris causa da Universidade da Coruña orixinario das Illas foi o irlandés Seamus Heaney, un poeta que admiro moito. O que lin da literatura galega é literatura da mellor. Cando fundamos o Centro de Estudos Galegos en Oxford, buscabamos textos lingüisticamente non moi esixentes, e o primeiro texto que escollemos para traducir foron dous contos de Un millón de vacas, porque tiñan moita conversa e frases curtas. Equivocámonos de cheo, eran moi difíciles de traducir. Aprendemos moito, e sobre todo que traducir algo aparentemente sinxelo pode ser moi complicado.

M. R. Esa foi tamén a miña primeira viaxe como “escritor profesional”. Impuña moito ir a Oxford, e o que atopei alí era un obradoiro, 15 mozos traballando nos contos. A experiencia da transmigración das verbas ten moito que ver co que é a universidade, non só como espazo de transmisión de saberes, senón como obradoiro universal e aberto.

P. Sen embargo, a tendencia actual das universidades é que sexan máis especializadas e enfocadas á formación práctica.

Lo que más afecta es lo que sucede más cerca. Para no perderte nada, suscríbete.
Suscríbete

J. R. En Oxford, quitado carreiras que sempre foron como unha formación profesional superior, como medicina ou dereito, sempre se considerou que a universidade é para formar persoas, no sentido redondo da palabra, non para adestrar traballadores na obediencia e na eficiencia. De feito, agás esas dúas, non se fala de “carreiras”, o que se estuda alí son materias. Eu fun profesor de linguas modernas e moi poucos dos meus alumnos son hoxe profesores. Unha vez un home de negocios díxome que se os alumnos saen sabendo pensar ben, de forma analítica, investigando, el ensináballes as técnicas de traballo en seis meses. Claro que tamén alí temos unha loita contra a pretensión do goberno de facer das universidades o que aquí chaman unha FP.

P. Precisamente Seamus Heaney, no discurso de aceptación no Paraninfo coruñés, contaba que unha noite, desvelado polo ruído dunha discoteca, asomouse á ventá e reflexionou con tristeza sobre a uniformización cultural. Ata que escoitou falar aos que saían, e deuse conta de que en calquera cidade do mundo, a xente nova escoita e viste o mesmo, pero non falan igual. “A literatura sitúa a aldea dentro do universo”, dixo.

M. R. O universal é o local sen paredes. O ADN da universidade é esa dimensión do local/universal. Hai dous xeitos de ignorancia: a dos que pensan que soamente é bo e real aquilo que coñecen, a cultura do autoconsumo, e a outra é o cosmopaletismo, os que consideran unha cultura ou unha lingua é superior a outras. A literatura é onde pousa a esfera, como dicía Marx. A literatura galega contén a todas as literaturas e a historia da literatura galega é a historia doutras literaturas. É como eses rankings de excelencia das universidades, que me recorda o que dicía alguén que na de Chicago é moi difícil aparcar, e algunhas prazas están reservadas para os premios Nobel. A razón de que haxa tantos Nobel en Chicago, sobre todo de economía, dicíame, é para poder ter sitio reservado para o coche.

J. R. Cando viñen a Galicia, en 1959, Inglaterra xa daquela era un país demasiado homoxéneo, sen moitas máis singularidades que as de Escocia ou Gales. En Ribadeo, o que me chamou a atención primeiro era que a xente tiña cara de xente, eran distintas, e logo que había orgullo de ser ribadense e galego. Encantoume e axudoume bastante a cambiar de actitude, a empezar a estudar, e por iso estou agradecido a Ribadeo e a Galicia.

P. E non lle dixeron algunha vez a Rutherford que qué facía ocupándose dunha cultura pequena que nin os nativos defenden moito, tendo aberto o campo do castelán, igual que hai a quen lle estraña que Rivas escriba nunha lingua minoritaria, e nin viva en Madrid ou tan sequera en Barcelona?

M. R. Cando me puxen a escribir o que daquela pensaba que eran poesías non foi un acto de reflexión, nin de toma de conciencia política respecto da lingua, nin para botar unha man no servizo de salvamento e socorrismo do idioma. A lingua foi a que me escolleu a min. Sigo a ter esa sensación, que son a propia historia, as verbas, as que me escollen. Despois estás nun contexto cultural, tes un idioma que, cando ves as estatísticas sociolingüísticas, tes a sensación de que está en urxencias —uns sitios, por certo, nos que se fala moito galego, debe ser porque si serve—, e ves que aínda podes cometer o erro de ter esperanza. É un primeiro amor ao que non vou renunciar.

J. R. A min pasoume unha cousa curiosa, a primeira vez que fixen o camiño a Santiago desde Roncesvalles, que, sen ser relixioso, me causou unha impresión tan forte que o volvín facer cinco veces e penso facelo máis. Empecei a escribir o que pensei que ía ser unha serie de ensaios sobre o Camiño, en inglés, claro. Pasei tres días en Ribadeo escribindo e rachando, porque o que facía parecíame duro e frío. Estaba desesperado por esa incapacidade, e dicíame que era un académico aburrido que só podía facer crítica. E, por probar, probei co galego. Non digo que o texto comezase a fluír, pero si a medrar, e o que ía ser un ensaio en inglés acabou sendo unha novela en galego [As frechas de ouro, Galaxia, 2004]. A culpa non era do inglés, pero fun quen de facer algo, non sei se decente, pero que a min me satisfai.

M. R. John, es un corpo aberto, un lugar para esas palabras feridas e para a lingua.

J. R. Pode ser.

M. R. As pedras do Pórtico da Gloria falan galego, quizais coa excepción desas dúas esculturas que levou Franco ao Pazo de Meirás. Cando o estaban restaurando, subín ás andamiaxes e vinas como vos estou vendo agora, cara a cara, e eran caras de xente, probablemente dos que daquela andaban a tocar por Compostela.

J. R. Eu non dei conseguido subir, non tiven a oportunidade.

M. R. É o que di Rosalía nun poema, que as esculturas falan. Sempre se considera que aquel foi o gran momento de Galicia, da arte románica, pero tamén era o dos cancioneiros, cando o galego percorría os camiños. Recordo un traballo teu sobre a literatura picaresca no que sostiñas que o concepto do pícaro, a figura do buscavidas ambulante, vén da verba galega pícaro, neno.

J.R. Tamén fixen algo sobre o sorriso de Daniel [a representación do profeta Daniel no Pórtico]. O autor anónimo do Cantar del Mío Cid inspirouse nel, de feito o Cid sorrí moitas veces, coido que ata once, unha actitude estraña nun guerreiro. Tamén o sorriso de Daniel é único na escultura románica, quizais o primeiro da escultura universal. Os que sorrían nas esculturas clásicas gregas non eran os homes, eran sátiros ou deuses… Ti tamén escribiches algo nun libro sobre o sorriso de Daniel.

M. R. Si, n’O lapis do carpinteiro.

P. O sorriso de Daniel chámase precisamente a asociación que pediu á Fundación Francisco Franco a devolución das figuras do Pórtico…

M. R. O que está claro é que o tranquilizador que haxa xente coma John Rutherford. As linguas teñen a súa estratexias de supervivencia, e se non a atopan na casa, van fóra.

P. Rutherford é, entre outras cousas, tradutor. Rivas é un autor considerablemente traducido. Están de acordo con aquela sentencia de George Steiner de que se non fose polas traducións habitariamos territorios fronteirizos co silencio, ou o de que a cultura occidental existe grazas aos tradutores, que dixo Milan Kundera?

J. R. Ben, eu tamén son un traducido, van editar en castelán As frechas de ouro. Coas dúas experiencias chego a conclusións semellantes: ver unha obra ben traducida é vela de novo, abre os ollos e descobre cousas que o autor non vira, polo menos na miña novela percibo aspectos dos que non era consciente. É o que os formalistas rusos chamaban “desfamiliarización”: converter o familiar en estraño, obrigar a ver as cosas dunha forma que nunca viramos.

M. R. Cando traducen un libro meu é un proceso que sigo con moito coidado, é unha transmigración. Hai un saber técnico, pero tamén algo máis, e notámolo mesmo sen coñecer o idioma de destino, hai un dicir, un ritmo, unha simetría como a da natureza. Cada un ten a súa lingua, e escribir é a primeira transmigración. Logo leo un texto meu traducido e teño esa sensación de descuberta, paréceme mellor do que escribín eu, que as palabras teñen unha vida nova. Teño participado nas traducións e paréceme un labor de alquimia,e cando as fixen eu, atopo algo novo. Mesmo en Todo é silencio, unha moza que en galego tiña o cabelo rizo, como de niños de paxaros, na versión en castelán tíñao ao rape, non sei por que.

P. Aos dous noméanos doutores pola súas contribucións á cultura galega; cal é o seu diagnóstico sobre ela?

M. R. Semella que o trazo no que vivimos é un pouco o dominio do ollo panóptico, o do ciclope da Odisea que o ve todo. Toda a arquitectura dos espazos de dominio, dos cárceres aos centros comerciais, está baseada en que se observa todo. O máis desacougante do tempo que vivimos, a diferenza doutros momentos de crise, é que están secos os depósitos de esperanza. É unha maquinaria pesada, contra a que xa avisaba Otero Pedrayo, que non só esmaga a natureza, senón que parece que está a esmagar a diversidade, pero Ulises, que estaba en desvantaxe, tivo a habilidade de ser quen de cegar ao ciclope. Por iso teño tanta esperanza niso que chamamos a Diáspora, a Galicia extraterritorial, neses círculos de afecto polo galego que están fóra do ollo panóptico. O ollo pode facer que os orzamentos da cultura pasen de 100 a 2, que se pechen museos, facer dos lugares de creación centros de exhibición taxidémica, pero, como dicía Walter Benjamin, hai que saber buscar faíscas de esperanza.

J. R. Si, si.

M. R. Poden abrirse portas insospeitadas grazas á creatividade vencellada ao humor, á retranca. Outras culturas tiveron momentos de desaparición, tipo “miré los muros de la patria mía, si un tiempo fuertes ya desmoronados”, pero a galega nunca perdeu o fío. Sálvanos o sorriso de Daniel.

Nese momento, como un mago, Rutherford bota man da carteira e saca un libro da súa autoría: The Power of Smile. Humour in Spanish Culture. Está editado por Francis Boutle Publishers, aínda sen distribuír, nin aparecer sequera na sección “próximos libros” da web da editora. Presentarao xusto ao voltar a Londres. A ilustración da capa é un primeiro plano do sorrinte profeta que esculpiu o Mestre Mateo.

J. R. O sorriso ten moito poder, aquí falo del como unha arma defensiva moi eficaz, e estudo, por exemplo, a retranca opoñéndoa á guasa madrileña.

M. R. O humor é como o facho co que Ulises deu cegado ao ciclope. Era como aquel cura que predicaba aos seus fregueses pintándolles todas as penas do inferno e detallando todos os seus pecados polos que tivera que pagar Cristo. “Mirade como está, morto e crucificado!”, berraba ante o cada vez máis atemorizado público, ata que unha velliña ergueu a voz: “Mire, que el xa estaba así cando o trouxeron”.

Regístrate gratis para seguir leyendo

Si tienes cuenta en EL PAÍS, puedes utilizarla para identificarte
_

Archivado En

Recomendaciones EL PAÍS
Recomendaciones EL PAÍS
Recomendaciones EL PAÍS
_
_